अंतर्नाद

१९१० मध्ये वैज्ञानिकांचा एक ग्रुप उत्तर ध्रुवावर ( north pole ) संशोधनासाठी गेला होता.  जहाजामध्ये ३५-४० लोक होती.  काही दिवसांचा प्रवास झाल्यानंतर आढळले की कडाक्याची थंडी असल्यामुळे सगळीकडे बर्फ जमा झाला आहे.  त्यामध्ये हे जहाज अडकते.  कॅप्टन सर्व परिस्थितीला बघून सर्वांना सूचना देतो की हे जहाज पुन्हा मार्गी लागायला ३ महिने लागतील.  जहाजावर सर्वांची खाण्यापिण्याची व्यवस्था होऊ शकेल की नाही हे सुद्धा बघितले गेले.  सर्व सोयी त्या जहाजावर उपलब्ध होत्या.  पण जी लोक जहाजामध्ये होती त्यांना सिगरेटचे व्यसन होते.  काही दिवस तर ठीक गेले.  जितका सिगरेटचा stock होता तो सुद्धा हळूहळू संपायला लागला.  आता मात्र सर्वांच्या मनामध्ये एकच प्रश्न उभा राहिला की ही सिगरेट संपली तर मग आपले काय ?  ३ महिने कसे काढायचे ?  त्या लोकांनी जहाजावर असलेली वर्तमानपत्रे, कपडे जाळायला सुरुवात केली.   त्या धुराने ते आपली सिगरेटची ईच्छा पुरी करू लागले.  ही गोष्ट जेंव्हा कॅप्टनच्या कानावर पडते तेंव्हा सर्वांना असे करण्यास नकार देतो.  पण ह्या लोकांना इतके व्यसन होते की ते म्हणाले ‘ आम्हाला खायला नाही मिळाले तरी चालेल पण आम्हाला सिगरेट हवीच.’ त्याशिवाय एक दिवस काढणे ही मुश्किल झाले आहे.  कॅप्टन ही विचारात पडतो की असे केले तर आपण कसे परत पोहोचणार ?  कारण जहाजावरचे दोरखंड सुद्धा जळायला लागले होते.

अश्या सर्व बिकट परिस्थितीतून कसे बाहेर पडले आणि आपल्या स्थानी पोहोचले याचा वृत्तांत त्या कॅप्टनने एका वर्तमानपत्रामध्ये लिहिला होता.  ही बातमी अमेरिकेचा एक व्यक्ति स्टुवर्ड पॅरी वाचत होता तो स्वतः chain smoker होता.  हा वृत्तांत वाचताना त्याच्या मनात आले की जर मी ह्या जहाजावर असता तर मी सुद्धा असेच केले असते का ?  माझी सुद्धा अशीच अवस्था असती ?  कारण त्याने कित्येक वेळा हे व्यसन सोडण्याचा प्रयत्न केला होता परंतु यश मिळाले नव्हते.  जेव्हा त्याने स्वतःला त्या ठिकाणी बघितले, विचार केला तेव्हा मनामध्ये एक वेगळीच ऊर्जा निर्माण झाली.  त्याने ईश्वराला सांगितले की जर तू ह्या जगात आहेस आणि तुझा माझ्यावर विश्वास असेल तर मी आज ह्या क्षणी ह्या सिगरेटला सोडतो.  पण ज्या वेळी हा विश्वास संपेल तेव्हा हीच सिगरेट पुन्हा माझ्या हातात असेल.  

स्टुवर्ड पॅरी हे सांगतात की ३० वर्षे झाली, आजही ती अर्धी सिगरेट त्या ash tray मध्ये आहे.  ह्या वर्षांमध्ये कितीतरी प्रसंग आले पण मी त्या सिगरेटला हात लावला नाही.   पण हे सर्व कसे घडले ? 

मानवी मन अद्भुत शक्तींनी भरले आहे पण कदाचित आपण त्या शक्तींचा वापर करत नाही किंवा त्याचा वापर कसा करावा हे माहित नाही.  विचार करणे हा मनुष्याचा स्वभाव आहे पण त्या विचारांमध्ये शक्ती असणे महत्वाचे.  कोणती ही गोष्ट आपल्यासाठी असंभव नाही.  संकल्पामध्ये दृढता असेल, त्या संकल्पाला वास्तवात आणण्याची चिकाटी असेल तर सर्व काही साध्य आहे.  एखादा व्यक्ती व्यसनाधीन होतो त्याचे कारण ही त्याचे कमजोर विचार आहेत.  संकल्प शक्तिने मनुष्य सर्व काही करू शकतो. 

एक शक्तिशाली विचार रोज सकाळी मनात आणा आणि त्या विचाराला दिवसातून अनेकदा आठवण्याचा प्रयत्न करा कारण संकल्प एक शक्ती, ऊर्जा आहे.  हे संकल्प सकारात्मक किंवा श्रेष्ठ असतील तर त्याचे बळ मिळते व सर्व काही करण्याची क्षमता तन आणि मन दोघांमध्ये वाढते.  पण हेच विचार जर नकारात्मक असतील तर तन-मन दोघांची शक्ती क्षीण होते.  संकल्पांचे महत्व समजून त्याचा वापर करावा. 

आपल्या संकल्पामध्ये नवजीवन देण्याची क्षमता आहे.  जसे एका रोपट्याला काही दिवस पाणी दिले नाही तर ते मलूल होऊन जाते.  पण जर पाणी मिळाले तर ते पुन्हा टवटवीत होते त्याचप्रमाणे व्यर्थ, अनावश्यक आणि नकारात्मक विचार आपल्या स्थितीला मलूल, उदास बनवतात.  पण समर्थ विचारांनी मन भारून टाकले तर नवचेतना जीवनामध्ये जागृत होते. विचारांचे टॉनिक रोज स्वतःला द्या.  शरीरावर जसे औषधोपचार केले जातात तेंव्हा आजारापासून मुक्ती मिळते.  त्याचप्रमाणे स्वतःला शक्तिशाली विचारांचे टॉनिक, इंजेक्शन दिल्याने मन सुद्धा रोगमुक्त होऊ शकेल.  म्हणूनच चांगले विचार मनात घोळवत राहण्याची सवय लावावी.  म्हणतात ना ‘ अच्छा सोचनेमें क्या जाता हैं ?’  खरंच, चांगले, श्रेष्ठ विचार करायला काय हरकत आहे ?   ह्याच संकल्पांची शक्ती आपल्या जीवनात कशी जादू घडवून आणते, ते बघा.

विचार करणे हा मनुष्याचा स्वभाव आहे.  पण त्या विचारांना अचूक दिशा द्या.  मग भले जीवनामध्ये कितीही  उतार-चढाव आले तरी त्या मार्गाने पुढे जाण्याचे बळ मिळेल.  जे साध्य करण्याची स्वप्ने आपण रंगवली ते सर्व काही वास्तविक रूपात बदलताना दिसून येईल.  असंभव असे काहीच नाही हे जाणवू लागेल.  

जीवन – एक संग्राम, जीवन  म्हणजे क्रिकेट मॅच, जीवन म्हणजे समस्या ……  जीवनाबद्दल अनेकांनी आपली मते दर्शवली आहेत.  ज्या दृष्टिकोनाने आपण बघतो तसा अनुभव होतो.  पण मनुष्य जीवन खूप सुंदर आहे.  जगण्याची खरी मजा तेव्हा येते जेव्हा एखाद्या परिस्थितीला सामोरे जातो.  फक्त सुख मिळत राहिले तर कदाचित सुखाची किंमत आपल्याला समजणार नाही म्हणून जीवनामध्ये थोड्या समस्या ह्या हव्याच.   परिस्थिती मध्ये आपली शक्ती, ईश्वरावरचा विश्वास, समज ह्या सर्व गोष्टींची परीक्षा होते.  एखादी परिस्थिती आली की आपण व्यक्ती कडे धाव घेतो पण जेव्हा त्या व्यक्ती कडे त्या परिस्थितीचे समाधान मिळत नाही तेव्हा प्रत्येक जण ईश्वराकडे बोट दाखवतो.  त्यावेळी फक्त त्याच्याकडून अपेक्षा केली जाते की आता मात्र तूच ह्या संकटातून सोडव.  पण एक बाब आपण नक्कीच समजावी की ईश्वरच प्रत्येक संकटातून तारणारा आहे. मग ती समस्या कोणती ही असो. 

    एखादा भयानक आजार जरी झाला तरी त्यावर मात करण्याची ताकद ईश्वराच्या आठवणींमध्ये आहे.  ह्याची कित्येक उदाहरणे आपल्याला वाचायला, ऐकायला मिळतात.  योगानंदाच्या जीवनामध्ये सुद्धा अशा प्रसंगाचे वर्णन आहे.  ज्यामध्ये ईश्वरीय शक्तींवर विश्वास ठेवल्याने सुद्धा शरीराचे आजार दूर झाल्याचे दिसून येते.  असेच एक उदाहरण मी नॉर्मन व्हिन्सेंट पॉल ह्यांच्या ‘ The power of positive thinking’  ह्या पुस्तकात वाचले होते.  एका व्यक्तीला काही वर्षांपासून जबड्याच्या हाडाचा आजार होता.  डॉक्टरांच्या सांगण्यानुसार हा आजार बरे होणे अशक्य होते.  जेव्हा त्या व्यक्तीला कळले की हा आजार असाध्य आहे तेव्हा मात्र त्याने जीवावर उदार होऊन मदतीसाठी धडपड ही केली परंतु सारे प्रयत्न असफल ठरले.  ते नियमित पणे चर्चला जायचे परंतु धार्मिक वृत्तीचे नव्हते. एकदा अंथरुणात पडले असतानाच त्यांनी पत्नीला सांगितले की मला बायबल वाचायची इच्छा झाली आहे.  मला बायबल आणून दे.  ते आपला अनुभव सांगतात की जसजसे त्यांनी  वाचायला सुरुवात केली तसतसे आश्वासन मिळू लागले, आराम वाटू लागला आणि आजाराने जे तन आणि मन त्रासले होते, त्याचे प्रमाण ही कमी होऊ लागले.  आजार बरा होऊ शकत नाही त्याची जी निराशा होती ती सुद्धा कमी होऊ लागली.  खात्री होऊ लागली की स्वास्थ्यामध्ये काही बदल होऊ लागला आहे.   

एके दिवशी बायबल वाचत असताना त्यांच्या अंतःकरणातून एक उबदार अशी आनंदाची उर्मी उसळली.  ती केवळ अवर्णनीय होती.  त्या क्षणापासून त्यांच्यात अधिक वेगाने सुधारणा होऊ लागली. ज्या डॉक्टरांनी निदान केले होते सर्वप्रथम त्यांच्याकडे पुन्हा तपासणी केली. त्यांना आश्चर्याचा धक्काच बसला पण त्यानंतर ही आजार पुन्हा डोकं वर काढू शकतो, कदाचित तात्पुरती विश्रांती घेतली असेल असे ही सांगितले.  पण त्यांना पूर्ण खात्री होती की ह्या आजाराने मला कायमचा निरोप दिला आहे.  त्या उद्योगपतीने जेव्हा आपला अनुभव सांगितला तेव्हा चौदा वर्षांचा काळ लोटला होता.  

तात्पर्य हे कि ईश्वर स्मृती मध्ये मग्न होणे ज्याला आपण ध्यान किंवा ‘मेडिटेशन’ म्हणतो, ह्या ध्यानमग्न होण्यामध्ये आत्म्याला अपार शक्ती मिळते.  जी असंभव वाटणारी कार्ये आहेत ती संभव होण्याची शाश्वती वाढू लागते.  मेडिटेशन आणि मेडिकेशन ह्यांचा खूप जवळचा संबंध आहे.  औषधोपचार केल्यावर शरीरावर किंवा शरीरामध्ये झालेले घाव भरू शकतात पण मेडिटेशनने आत्म्यावर, मनावर लागलेले घाव ही बरे करण्याची शक्ती आहे.  जितके आजाराप्रति नकारात्मक भावना वाढू लागते, तितकेच रोगाचे प्रमाण वाढू लागते.  पण प्रभुप्रीती मध्ये मग्न झालेले मन सशक्त होऊन त्या रोगावर मात करू लागते.  विचारांची उब शरीराला बरे करण्यास मदत करते. म्हणूनच समस्येचे रूप किंवा कारण काही ही असो रोज ध्यान करण्याची आपल्या सर्वांनाच गरज आहे.  व्यावहारिक जीवनामध्ये सुद्धा जेव्हा सर्व आधार निर्बल ठरतात तेव्हा प्रत्येक जण त्या ईश्वराकडेच बोट दाखवतो.  मग रोजच्या दैनंदिन कार्यामध्ये त्याला सोबत का ठेवत नाही ? 

ध्यान ज्याला ‘योग’ असे ही म्हटले जाते.  योग्य म्हणजेच जोडणे (connection).  मनाची तर ईश्वराबरोबर जोडली तर त्याच्या शक्तींचा स्पर्श मन-बुद्धीला होतो, त्यामुळे परिस्थितीमध्ये अचूक निर्णय घेण्याची क्षमता ही वाढते.   ‘योग’ ह्या शब्दाचा आणखी एक अर्थ आहे ‘संवाद’ (communication).  ईश्वराशी ध्यान करताना मनाची अवस्था स्पष्टरित्या त्याच्यासमोर मांडणे, हे रोज केल्याने एक जवळीक ईश्वराबरोबर साधू शकतो.  ईश्वराशी संबंध जितका अतूट होईल तितकेच परिस्थितीमध्ये त्याच्या मदतीचा हात ही आपल्याला अनुभवायला मिळेल. 

ध्यान ही मनाची स्वच्छ व निर्मळ अवस्था आहे.  सर्व काही विसरून ईशप्रीतीमध्ये डुबलेले मन असंख्य कमजोर विचारांपासून, तणाव, दुःखासारख्या रोगात भावनांपासून मुक्त होते.  प्रेमळ, सुंदर विचारांमध्ये काय शक्ती आहे याचे अप्रतिम अनुभवांची जाण  आपणास होऊ शकेल.  नक्कीच ह्याचा प्रयोग करून पहा. अविस्मरणीय प्रसंग आपल्या जीवनात घडू लागतील.    

‘ रात्रीस खेळ चाले, ह्या गूढ चांदण्यांचा,संपेल ना कधी ही, हा खेळ सावल्यांचा ’

    मनुष्याबरोबर सतत राहणारी त्याची सावली.  ही सावली प्रत्येकाची आपली आपली.  कधी पुढे तर कधी पाठी.  पण नेहमीच साथ देणारी.  सूर्याशी जसा आपला संबंध त्या अनुसार लहान-मोठी होणारी ही सावली.  शाळेत असताना भूगोल शास्त्रामध्ये शिकवले जायचे की सूर्याच्या समोर उभे राहिले की आपली सावली आपल्या पाठीमागे असते पण ते जर सूर्याशी पाठ करून उभे राहिले तर सावली आपल्या पुढे-पुढे चालते.  पण ह्या शास्त्राच्या नियमामध्ये अनेक रहस्य लपलेली आहेत.  

आपले कर्म सावली सारखे आपल्याबरोबर चालतात.  सावलीला किती ही वेगळे करण्याचा प्रयत्न केला तरी ही ती वेगळी होऊ शकत नाही.  तसेच आपल्याच कर्मांपासून किती ही लांब पाळण्याचा प्रयत्न केला तर ते सुद्धा त्याच वेगाने आपल्याबरोबर धावत राहतात.  हे कर्म फक्त एका जन्मापर्यंत पाठलाग करतात असे नाही पण जन्मोजन्मी आपल्याबरोबर चालतात.  म्हणूनच आपल्या समोर अचानक एखादी घटना आली की आपण बोलतो माहित नाही हे कोणत्या कर्माचे फळ आहे.  मग ती घटना सुखाची असो वा दुःखाची. 

आपण हे ही अनुभवले असेल की एखाद्या व्यक्ती, वस्तूच्या पाठी जितके आपण धावतो तितकेच ते दूर जातात.  पण त्याच्याकडे पाठ केली की ते आपल्या पाठी-पाठी येतात.  आयुष्यामध्ये असे अनेक प्रसंग आपण अनुभवले असतीलच.  काही गोष्टींमध्ये नशिबाचा भाग ही असतो.  प्रयत्नशील राहण्याची मात्र गरज आहे.  आपल्या जीवनामध्ये सूर्यासमान प्रकाश देणारा ईश्वर आहे, जो पदोपदी मार्गदर्शन देतो.  ज्यावेळी आपण त्याच्या साधनेमध्ये मग्न होतो तेव्हा भाग्य आपल्या पाठीमागे चालत येते.   पण जेव्हा ईश्वराशी पाठ करून वैभव, व्यक्ती, वस्तू….. ह्यांना साध्य करण्यासाठी धावतो तेव्हा त्या गोष्टी आपल्यापासून दूर जाताना बघतो.   ईशभक्ती आपल्याला शक्ती, मदत तसेच अचूक कर्म करण्याचा रस्ता दाखवते. ईश्वराशी बुद्धीने जोडलेले असल्याने चांगले-वाईटची  समज मिळते.  म्हणूनच नेहमीच त्या सूर्याकडे आपली नजर असावी. 

भक्तीमध्ये सुर्योपासनेचे, सूर्य नमस्काराचे खूप महत्व आहे.  सूर्याला जल चढवणे, नमस्कार करणे, सूर्याची कोवळी किरणे मिळावी ह्यासाठी सकाळी व्यायाम करणे ह्या सर्व गोष्टी आपण करतच असू पण ज्ञानाचा, शक्तींचा स्रोत, ह्या प्रकृतीचा मालक ईश्वर आहे.  त्याच्या सानिध्यात सकाळी लवकर उठून नामस्मरण, त्याची आठवण करणे ह्या सर्व गोष्टी मनाला शक्तिशाली बनवतात.  मन-बुद्धी जर शक्तिशाली असेल तर दिवसभरामध्ये केलेले छोटे-मोठे कर्म श्रेष्ठ कर्म बनतात.  कर्म चांगले असतील तर स्वतःला समाधान ही मिळते.  मग कर्माची सावली छोटी असो वा मोठी त्याची भीती वाटणार नाही.  काहींना आपल्याच सावलीची भीती वाटते तसेच केलेल्या कर्माची जाण असल्याने आपणच चिंता, भय ह्यांनी ग्रस्त होतो.  म्हणून कर्माचे नियम, कर्मफळ ह्याबद्दल सतत जागृत राहण्याची आवश्यकता आहे. 

वास्तविक आपले जीवन कर्मांचा खेळ आहे.  कधी कोणत्या डावात आपली हार किंवा जय होईल हे आपल्यालाच माहित नाही.  कारण हा खेळ जन्मोजन्मीचा आहे.  जसं खेळामध्ये सतर्क राहावे लागते मग तो खेळ कोणता ही असो.  तसेच कर्मामध्ये सुद्धा नेहमी जागृत राहण्याची आवश्यकता आहे.  हा खेळ कधी ही न संपणारा आहे.  काही कर्मांपासून मुक्त व्हायचे असेल तर जितके दुःख दिले असेल तर तितकेच दुसऱ्यांना सुख देऊन तो हिशोब संपवायला हवा. किंवा साफ मनाने ईश्वरासमोर आपल्या चुका सांगून, माफी मागून त्यांना हलके करायला हवे किंवा इतके श्रेष्ठ कर्म करावे की पुण्याचे बळ आपल्यासाठी काम करत राहील व येणाऱ्या समस्यांना शक्तिशाली बनून पार करावे.  हा खेळ खूप रहस्यांनी भरलेला आहे.  त्याला समजण्यासाठी मनाला शांत ठेवावे. 

विचारांना शांत करण्यासाठीच ईश्वराला प्रेमाने आठवण करण्याची सवय लावावी.  मन प्रसन्न राहीले की किती ही वाईट परिस्थिती समोर उभी राहिली तरी ही त्याला सहज दूर करण्याची शक्ती आपल्यामध्ये येते.  अज्ञानाच्या रात्रीला दूर करण्यासाठी ज्ञानाचा प्रकाश हवा.  हा प्रकाशच आपले मार्गदर्शन करत राहील. 

    अष्टांग योगामध्ये यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, ध्यान, धारणा, समाधी ह्यांचे वर्णन आहे.  ह्यांना जर जाणले तर तन आणि मन ह्यांच्या संतुलनाने आपण जीवनाचा आनंद घेऊ शकतो. पण वास्तविकता अशी आहे की एका ठिकाणी आपण शरीर निरोगी ठेवण्यासाठी रोज व्यायाम, आहार… ह्यांवर लक्ष केंद्रित करून चालत आहोत.  पण रोज नोकरी, धंद्यामध्ये जो ताण-तणाव वाढत आहे त्याला कमी करण्यासाठी ध्यान-धारणा हवी.  त्यासाठी आपण म्हणतो कि ‘ आमच्या कडे वेळ कुठे आहे? ’ मनाला स्वस्थ ठेवण्यासाठी रोज सकारात्मक विचार जिथून मिळतील असे लेख, पुस्तके, प्रवचन….  वाचावे किंवा ऐकावे.  मनाला वारंवार प्रशिक्षित करण्यावर लक्ष द्यावे.  जसं डोळ्यामध्ये एक छोटासा कण ही गेला तर बघायला त्रास होतो.  तसेच मनामध्ये एखादा नकारात्मक विचार गेला तर संबंधांमध्ये प्रेमाने वागायला ही त्रास होतो. 

    Meditation आणि Medication ह्यांचा खूप जवळचा संबंध आहे.  Mediary  (मेडीअरी) हा एक लॅटिन शब्द आहे.  ज्याचा अर्थ ‘बरे करणे’ आहे.  शरीरावर लागलेले घाव Medication अर्थात औषधोपचाराने ठीक केले जातात.  तसेच मनावर लागलेले घाव Meditation ने ठीक होतात.  योग म्हणजेच स्वतःचा स्वतःशीच संवाद  तसेच ईश्वराशी संवाद.  हा संवाद जर चांगल्या भावनांनी, विचारांनी केला तर मनाचे रोग, चिंता, भय… हे ठीक होऊ शकतात. 

एक व्यापारी नेहमी जहाजाने प्रवास करायचा.  त्या जहाजामध्ये अनेक कारागिर, इंजिनियर्स       असायचे.  एकदा जहाज अचानक बंद पडले.  जहाजावर असलेल्या अनेक इंजिनियर्सनी प्रयत्न केला पण जहाज काही केल्या चालूच होईना. व्यापारी अस्वस्थ झाला. काय करावे काही समजेना. त्या जहाजावर एक वृद्ध इंजिनियर होता.  व्यापाऱ्याला त्याची आठवण आली.   त्याने त्यास विनवणी केली.  तो वृद्ध इंजिनियर काय अडथळा आहे हे बघू लागला.  काही तास तो त्या इंजिनला वेगवेगळ्या तऱ्हेने बघत राहिला.  सगळे त्याला निरखून पाहत होते.  व्यापारी सुद्धा मनातल्या मनात विचार करत होता की हा फक्त बघणार आहे की काही करणार ही आहे?  थोड्या वेळाने तो आपल्या पिशवीतून एक होताडा काढतो आणि इंजिनच्या एका छोटाश्या स्क्रूवर जोरात मारतो आणि खरंच इंजिन काम करू लागते.  सगळे खूप खुश होतात.  काही दिवसांनी त्या व्यापाऱ्याकडे तो वृद्ध इंजिनियर १०,००० रु. चे बिल पाठवतो.  ते बिल बघून व्यापाऱ्याला आश्चर्य वाटते आणि राग ही येतो.  तो त्याला विचारतो की ह्या बिलाची रक्कम इतकी कशी ते स्पष्ट करा.  उत्तर मिळते की २ रुपये हातोडी मारण्याचे आणि ९९९८ रुपये कुठे हातोडी मारायची हे समजण्याचे.  तात्पर्य असे कि आज आपण सुद्धा जीवनामध्ये अनेक समस्यांना तोंड देत आहोत पण नक्की कुठे उपाय करायची आवश्यकता आहे हे समजत नाही.  स्वास्थ्य ठीक राहावे म्हणून बाह्य उपाय म्हणजे व्यायाम, आहार, झोप… ह्यासाठी परिश्रम करत आहोत पण ‘मन स्वस्थ तर तन स्वस्थ’ हा formula लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे. मन स्वस्थ ठेवण्यासाठी रोज ध्यान करण्याची सवय लावावी.   जेणेकरून आपल्या आंतरिक शक्तिंचा विकास करू शकतो.  कोणत्या ही परिस्थिती मध्ये अचूक निर्णय घेऊ शकतो.  ज्यामुळे आपला वेळ, क्षमता…  ह्यांची बचत ही होऊ शकते. 

‘गीता’ हे योग शास्त्र मानले जाते. ज्या मध्ये कर्मयोग, भक्तियोग, ज्ञानयोग…  ह्यांचे वर्णन आहे.   राजयोग हा सर्व योगांचा राजा मानला जातो.  हा योग जर आपण शिकलो तर मनाला कसे प्रशिक्षित करावे ह्याची कला आपल्यामध्ये येईल. ‘ मन जीते जगतजीत ’ म्हंटले जाते.  मनाचा ताबा सुटला तर आपले अमूल्य जीवन विस्कळित होते पण तेच जर आपल्या ऑर्डरप्रमाणे चालवण्याची शक्ती आपल्यात आली तर जीवन श्रेष्ठ बनू शकेल. 

आजच्या ह्या आंतरराष्ट्रिय योग दिवशी आपण शारिरीक स्वास्थाबरोबर मानसिक स्वास्थ निरोगी बनवण्यासाठी संकल्प करू या कि ‘ भले जीवनात किती ही उतार-चढाव आले तरी ही सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून खुश, आनंदी राहून पुढे चालत राहू.’ 

‘ जीवन गाणे गातच राहावे ,   झाले गेले विसरून जावे ,   पुढे-पुढे चालावे ’  

    मानवी मनाचा व त्यामध्ये असलेल्या अद्भुत शक्तींचा शोध लावण्याचा प्रयत्न विज्ञानाने केला आहे.  आज ह्या मनाची गती खूप तीव्र झालेली बघतो.  म्हणूनच मनोरुग्णांचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत चालले आहे.  एका मिनिटामध्ये २५ ते ३० विचार चालतात.  पूर्ण दिवसामध्ये ४०,००० ते ६०,००० विचार येतात.  जर ह्याच गतीने विचार चालत राहिले तर हे मन आणखी कमजोर होऊन जाईल.  म्हणून मनाची शक्ती वाढवण्यासाठी मननशक्तीचा उपयोग करणे आवश्यक आहे.  

    शालेय जीवनामध्ये एखादे उत्तर लक्षात राहण्यासाठी पाठांतर करावे लागायचे.  वारंवार त्याच ओळींना मनामध्ये बोलत राहण्याचा अभ्यास केला जायचा.  त्या अभ्यासाने चांगल्या मार्क्सनी पास झालो.  पण जीवनामध्ये सफल व्हायचे असेल तर मनन शक्तीला वाढवण्याची आवश्यकता आहे.  मनन अर्थात एखाद्या बाबीवर केलेले चिंतन.  हे चिंतन चांगले किंवा वाईट दोन्ही प्रकारचे असू शकते.  चिंतनाची दिशा जर सकारात्मक असेल तर मन शक्तिशाली बनेल पण तेच नकारात्मक असेल तर मन कमकुवत बनेल.  कारण विचारांचा प्रवाह कोणत्या दिशेने वाहतो हे बघणे आवश्यक आहे. 

    आज एखादा श्रेष्ठ विचार मनामध्ये आला पण त्याला कर्मामध्ये आणण्याची शक्ती सर्वांमध्ये नसते.  काही विचार मनामध्येच समाप्त होतात.  जसे सागरामध्ये उठणाऱ्या लाटा सागरामध्येच विरून जातात.  तसेच कित्येक विचार मनामध्ये विरून जातात.  एखादा व्यक्ती खूप गरीब असेल, त्याच्यासाठी मोटार, गाडी, बंगला ….. ह्या सर्व गोष्टी स्वप्न असतात.  पण एखाद्याने वारंवार ते प्राप्त करण्यासाठी विचार केला व स्वतःला जाणीव करून दिली की मी हे सर्व काही मिळवू शकतो.  तर नक्कीच ह्या मनन करण्याने त्यांच्यामध्ये ती क्षमता येऊ शकते व तो जे हवे ते प्राप्त करू शकतो.  मोबाईल एक महत्वाचे साधन आहे पण त्याचा वापर करायच्या आधी त्याला रोज कित्येकदा चार्ज करावे लागते.  त्याचप्रमाणे एखाद्या महत्वाच्या उद्दिष्टापर्यंत पोहोचायचे असेल तर त्याचे मनन करून मनाची शक्ती वाढवण्याची आवश्यकता आहे. 

    मननशक्तीला आपण पचनशक्ती सुद्धा म्हणू शकतो.  शरीराला रोज आपण खाऊ घालतो.  खाल्लेले अन्न पचावे म्हणून एका घासाला ३२ वेळा चावावे अशी शिकवण लहानपणी मिळायची.  पचनशक्ती चांगली असेल तर शरीर स्वस्थ, निरोगी बनते.  खाल्लेले अन्न शरीराची शक्ती बनून पूर्ण शरीराला रक्त पुरवठा करते. तसेच मनन केल्याने आपली मनाची शक्ती वाढते व विचारांची ऊर्जा निर्माण होऊन कार्यक्षमता बळकट होते.  तसेच मनन केल्याने एखाद्या विचाराला एकसारखे चघळत राहिले तर त्याचा रस आपल्याला मिळतो व तो विचार बुद्धीद्वारे धारण करण्याची शक्ती आपल्यामध्ये येते.  आपणासर्वांना माहित आहे की संबंधांमध्ये सहन करावे लागते, काही परिस्थितीमध्ये ताबडतोब निर्णय घ्यावे लागतात,  आपले विचार सकारात्मक असायला हवे…… खूप काही माहित आहे पण त्याला आत्मसात करण्यामध्ये किंवा कोणत्या परिस्थितीमध्ये कोणती शक्ती वापरावी ह्यामध्ये गफलत होऊन जाते.  अशावेळी बुद्धीद्वारे ते करण्याची शक्ती आपल्यामध्ये तेव्हा येते जेव्हा मनन करून ती समज आपण बळकट केलेली असेल. 

    एक खेळणी विकणारा मनुष्य होता.  त्याच्याकडे ३ बाहुल्या होत्या.  ज्या दिसायला एकसारख्या होत्या.  पण त्यांची किंमत वेगवेगळी होती.  एका बाहुलीची किंमत दहा रुपये, दुसरीची शंभर रुपये तर तिसरीची हजार रुपये होती.  एकदा तो खेळणी विकण्यासाठी निघाला.  फिरत-फिरत तो राजाकडे आला.  राजाला त्या सर्व खेळण्यांमध्ये ह्या तीन बाहुल्या आवडल्या.  त्याने खेळणे विकणाऱ्याला त्यांची किंमत विचारली.  त्यांची किंमत ऐकल्यावर त्याला प्रश्न पडला की असे काय आहे जे ह्यांच्या किंमतीमध्ये इतके अंतर आहे.  तो त्या बाहुल्यांना निरखून पाहतो पण त्याला कळत नाही.  तेव्हा तो खेळणी विकणारा व्यक्ती एक तार काढतो व पहिल्या बाहुलीच्या कानात टाकतो.  ती तार एका कानात टाकल्यावर दुसऱ्या कानातून बाहेर पडते म्हणून तिची किंमत दहा रुपये.  दुसऱ्या बाहुलीच्या कानात टाकतो तर ती तोंडाद्वारे बाहेर पडते म्हणून तिची किंमत शंभर रुपये व तिसऱ्या बाहुलीच्या कानात टाकतो तर ती कुठूनच बाहेर पडत नाही म्हणून तिची किंमत हजार रुपये.  राजा समजून जातो की फरक कुठे आहे.  आपण ही कदाचित असेच करतो, नाही का ?

    खूप काही चांगले ऐकतो वा वाचतो.  पण जे ऐकले आहे ते एका कानाने ऐकतो व दुसऱ्याने काढून टाकतो.  त्यामुळे जे चांगले ऐकले आहे, त्याची जीवनामध्ये धारणा न झाल्याने कोणते ही परिवर्तन होत नाही.  कधी-कधी काहींचे जीवन चरित्र वाचतो.  प्रेरणादायी खूप साऱ्या गोष्टी आपल्याला मिळतात.  वाचताना आपण सुद्धा तसे वागावे असे ठरवतो किंवा जे चांगले वाटले त्याचे वर्णन ही करतो.  पण ते तेवढ्या पुरतेच राहते.  कदाचित त्याचा फायदा दुसऱ्यांना होतो.  ही पण कोणाला ही न ऐकवता आपण जर त्या सर्व गोष्टी स्वतःच्या जीवनामध्ये उतरवल्या तर नक्कीच आपल्या जीवनाची किंमत वाढते.  पण ते आणण्यासाठी मनन करण्याचा अभ्यास असावा. 

मनन अर्थात चांगल्या विचारांवर केलेले चिंतन.  हे चिंतन करण्यासाठी स्वतःला व्यर्थ किंवा नकारात्मक गोष्टींपासून दूर ठेवणे आवश्यक आहे.  जसे एका म्यानामध्ये दोन तलवार राहू शकत नाहीत तसेच एकाच वेळी मनामध्ये चांगले आणि वाईट दोन्ही राहू शकत नाही.  जसे शरीराचे स्वास्थ्य सांभाळायचे असेल तर एकाचवेळी आपण उकडलेल्या भाज्या आणि त्याचबरोबर वडा, सामोसा नाही खाऊ शकत.  साधे भोजन खाण्यापाठीमागचा आपला उद्देश सफल होणार नाही.  तसेच व्यर्थ आणि समर्थ दोन्ही प्रकारचे चिंतन एकाचवेळी होऊ शकत नाही.  मला मनन करून विचारांच्या शक्तीचा अनुभव करायचा असेल तर मला व्यर्थपासून मुक्त राहून समर्थ संकल्पांचे मनन करण्यासाठी विशेष वेळ काढायला हवा.  

ह्या मनन शक्तीने एका साधारण दृश्यावर मनन करून न्यूटनने गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा शोध लावला.  अर्थातच मनन चिंतन केल्याने आपण सत्याचा शोध लावू शकतो.  जसे जमिनीमध्ये लपलेले खजाने शोधून काढण्यासाठी जमिनीला कितीतरी फूट खोदावे लागते तसेच विचारांच्या खोल दरीत गेल्यावरच आपण अमूल्य रत्न ( बहुमोल विचार ) प्राप्त करू शकतो.  जीवनाचा मार्ग सहज आणि सरळ बनवायचा असेल तर सकारात्मक चिंतन करून मनाला शक्तिशाली बनवा.  मनन करून जीवनाचे रहस्य समजून घ्या.  स्वतःचेच शिक्षक बनून जीवनाचे धडे शिकवा.  ह्या चंचल मनामध्ये किती शक्ती लपली आहे ह्याचा अनुभव घ्या. 

एकदा मी ‘हिल युअर बॉडी ‘हे  पुस्तक वाचत होते. ह्या पुस्तकाचे लेखक आपला अनुभव सांगतात कि जेव्हा त्यांना समजते कि मला कन्सर (cancer) झाला आहे तेव्हा त्यांनी कन्सर (cancer) निर्माण करणारी विचारांची साखळी बदलली व त्याच बरोबर शरीरातील विषारी घटक साफ करण्यासाठी आहारतज्ञांची मदत घेतली. परिणामी सहा महिन्यामध्ये शरीरात Cancer नावाला सुद्धा राहिला नाही. सारांश असा कि संतापी, चिडचिड करणाऱ्या विचारांनी शरीरामध्ये cancer सारखे आजार निर्माण होतात.

वर्तमानात जर आपण दूरदर्शन तथा वर्तमानपत्राचा मजकूर वाचला तर रागाच्या भरात केलेला व्यक्तिचा खून, संतापून केलेली आत्महत्या तसेच बदल्याची भावना ठेवून केलेला आघात ……… ह्या सर्व घटना रोज नव्याने घडत आहेत. आज Anger Management ची lectures घेतली जातात कारण मनुष्य आपल्या रागावर नियंत्रण करू शकत नाही. काहींना तर असे वाटते की जर आम्ही क्रोध केला नाही तर दुसऱ्यांवर नियंत्रण कसे राहील किंवा रागावले नाही तर काम फटाफट कसे होईल ? जेव्हा आपण एखाद्यावर रागावतो तेव्हा परिणामी लोक घाबरून राहतात, लवकर काम करतात, आपले ऐकतात……… अनेक फायदे होतात हा आपला खरचं गैरसमज आहे. एका ठिकाणी आपली इच्छा असते की आपण लोकपसंद व्हावे  पण ते रागवून, संतापून, चिडचिड करून शक्य होऊ शकत नाही.

पुरातन काळातील कथा आपल्याला हेच शिकवतात की जितके आपण शांत, प्रेमळ राहू तितके लोकांचे आवडते आणि जितके अहंकारी, तापट स्वभाव तितकेच लोकांचे नावडते. आज आपल्यासमोर जे आदर्श व्यक्ति आहेत त्यांच्या जीवनामध्ये संतुलन दिसून येते स्वतःवर नियंत्रण ठेवणारा व्यक्तीच दुस-यांना नियंत्रित करू शकतो. आपले मात्र संपूर्ण जीवन दुसयाला नियंत्रण करण्यामध्ये व्यतीत होते.

राग आपल्याला का येतो? हे आपण बघू या.

1. जेव्हा मला असे वाटते की मी right आहे आणि समोरचा चुकीचा आहे. तो चुकीचे करतोय हे सांगताना सुद्धा आपण रागावून सांगतो.
2. कधी-कधी असं ही होते की आपली चूक सामोरी येते पण तिला लपवण्यासाठी रागाचे शस्त्र वापरले जाते. जेणेकरून समोरचा व्यक्ती ढिला पडतो.
3.  एखाद्यावर अन्याय होत आहे हे बघू शकत नाही तेव्हा ही आपण संतापतो.
4.  मी शांतप्रिय आहे पण समोरच्या व्यक्तीने रागावून काही सांगितले तर आपण ही त्याचे उत्तर रागावूनच देतो.
5. मी सांगितलेले काम एखाद्याने नाही केले किंवा वेळेवर नाही केले तरीसुद्धा चिडतो.
6. कधी एखाद्या गोष्टीवर वाद-विवाद होतो, आपली बाजू मांडण्यामध्ये आपण कमजोर पडतो अशावेळी सुद्धा रागावतो.

छोटी-मोठी अनेक करणे ह्या रागाची आहेत पण ह्या रागाचा परिणाम वरवर चांगला दिसत असला तरीही त्याचे परिणाम हे नकारात्मकच आहेत.

1. रागावून केलेले कोणतेही काम चांगले होऊ शकत नाही.
2. संबंधामध्ये मधुरता येण्याऐवजी संबंध कटू होतात. त्याच्यामध्ये भेग पडते.
3. दुस-यासमोर आपली व्यक्तीरेखा चुकीची बनते.
4. शारीरिक नुकसान, विचारांचा गढूळपणा ज्यामुळे जीवनामध्ये दु:ख, अशान्ति वाढत जाते.
5. कधी-कधी तर आपल्या ध्यानी-मनी ही नसणारे परिणाम भोगावे लागतात. जसे कोणी suicide करतो तर कोणी एकाद्याचा खून ही करतो…….. म्हणूनच क्रोधाला भूत म्हटले जाते. क्रोधी व्यक्तीचा चेहरा, डोळे भयावह वाटतात. असा व्यक्ती काहीही करू शकतो ह्याची अनेकानेक उदाहरणे रोज आपल्या ऐकण्यात व पाहण्यात येत आहेत. कसारा घाटामध्ये झालेली सत्य घटना. ज्या मध्ये Driver ने रागाच्या भरात, स्वत:चा ही विचार न करता पूर्ण बस दरीत घातली. एक छोटेसे कारण ही प्रतिशोधाचे रूप घेऊ शकते. अश्या प्रतिशोधामध्ये व्यक्ती कोणाचा ही विचार करत नाही. चांगले-वाईट समजण्याची बुद्धीच नष्ट होऊन जाते. मग किती ही पश्चात्ताप केला तरीही त्या परिस्थितीमध्ये सुधार होऊ शकत नाही.

    सकाळी उठल्यापासून ते रात्रि झोपेपर्यंत आपण आपली मनोस्थिती बघूया. नोकरी करणारी स्त्री जिला सकाळी सगळ्यांचा डब्बा बनवायचा आहे, मुलांना तयार करायचे आहे……… अनेकानेक कामाचा ताण. त्या मध्ये जर मुलं वेळेवर उठली नाहीत तर सकाळीच त्यांना बेदम मार पडतो किंवा अपशब्दांनी दिवसाची सुरुवात होते. ती चिडचिड घेऊन ट्रेन मध्ये बसतो. तिथे जर कोणी काही बोलले तर तिथे ही भांडण, मग ऑफिस ……… पुन्हा बॉसचे pressure, कामाचे pressure. मनामध्ये सकाळपासून झालेली चिडचिड ती संतापामध्ये बदलते. मग रात्रि पुन्हा ‘वड्याचे तेल वांग्यावर’. रात्रि स्वत:ला म्हणतो काय करणार ? कामाचा ताण, घरातल्या जबाबदाऱ्या, शरीराची किरकिर ह्यामध्ये मन शांत कसे राहील. राग हा येणारच.

         तन आणि मन ह्या दोघांना स्वस्थ ठेवण्यासाठी आपण आपल्या रागावर नियंत्रण ठेवायला हवे. आज रक्तदाब, मधुमेह, हृदयविकार, मायग्रेन, पिंपल्स, पोटाचे विकार ……….. अनेकानेक आजार आहेत जे प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष रित्या रागाची भेट आहे. ह्या रागावर नियंत्रण राखण्यासाठी 

1. मनातल्या भावना दाबण्याऐवजी त्या मोकळ्या करण्यासाठी रोज डायरी लिहिण्याची सवय लावावी. ज्या मुळे आपण स्वत:शी संवाद साधून झालेली चूक सुधारण्यासाठी स्वतःला समजवावे.
2. प्रत्येक व्यक्तीला समजून घेण्याची शक्ती वाढवावी. कोणीही चुकीचे नाही परंतु वेगळे आहेत. ‘गलत नही परंतु अलग है’ हे ध्यानात ठेवावे.
3.  आपल्या जीवनात आलेली व्यक्ती, परिस्थिती…… प्रत्येकाचा स्वीकार करावा. (Acceptance) ‘जो जसा आहे त्याला तसेच स्वीकारावे.’ जेव्हा आपण स्वीकार करतो तेंव्हा विचार ही शांत होतात. संबंधामध्ये जवळीक येते. जीवनाचा खरा आनंद ह्यातच तर आहे.
4. शेक्सपिअर ह्यांनी आपल्या कवितेत लिहिले आहे कि ‘We are all Actors’ प्रत्येकाला त्याची भूमिका करण्याची स्वतंत्रता आहे. आपण मात्र आपल्या भूमिकेवर लक्ष ठेवावे परंतु आपण दिवसभर दुसऱ्यांना ठीक करण्यामध्ये आपली शक्ती वाया घालवत असतो. प्रत्येकाला चांगले-वाईट समजण्याची बुद्धी ईश्वराने दिली आहे. त्याच बरोबर कर्म करण्याची स्वतंत्रता. गीतेमध्ये लिहिले आहे –‘जे झाले ते ही चांगले, जे होत आहे ते ही चांगले व जे होणार आहे ते तर अतिशय उत्तम’ मग आपण का आणि कशासाठी चिंता-चिडचिड करतो. ह्या रंगमंचावर चाललेल्या प्रत्येकाच्या अभिनयाला साक्षी (Dettached Observer) होऊन बघावे. जेणेकरून आपण रागाला शांत करू शकतो.
5. रागाला Postpone करण्याची सवय लावावी. जर स्वतःचे निरीक्षण केले तर समजून येईल कि राग हा काही सेकंदाचा असतो. त्या ज्वालामुखी उद्रेकाला जर काही वेळेसाठी पुढे सारले तर त्याचा प्रभाव कमी झालेला दिसेल. दुसऱ्या दिवशी आपण ठरवून सुद्धा रागावू शकत नाही.

         रागावणे किंवा शांत राहणे हे आपल्या मनोस्थितीवर आधारीत आहे. काही वेळा खूप मोठी घटना ही छोटी वाटते तर कधी-कधी छोटीशी गोष्ट ही मोठी होऊन जाते. म्हणूनच म्हटले आहे ‘जशी स्मृती तशी स्थिती’

मन एक Memorycard आहे त्यामध्ये नकारात्मक गोष्टी, दृश्य  यांचा जर साठा असेल तर त्याला Delete करावे व सुंदर अनुभवांना Save करावे. मग जेव्हा   मनाची Library Open कराल तेव्हा फक्त सुखद आठवणीच समोर येतील व विचार सर्वांसाठी निर्मळ होतील.

    मनुष्य बुद्धीशाली प्राणी आहे.  त्याच्यामध्ये विचार करण्याची, आपल्या भावना दुसऱ्यापर्यंत पोहोचवण्याची कला आहे.  वेळेची मर्यादा असताना ही ध्येय गाठण्याची क्षमता आहे. प्रत्येक मानवामध्ये अपार शक्ती आहे, पण आज हाच मानव वेळेचे भान विसरून ह्या किंमती क्षणांना वाया घालवताना दिसत आहे.  ‘मनुष्य जन्म दुर्लभ’ समजला जातो. जर आपल्याला तो मिळाला आहे तर त्याला सत्कारणी लावायला हवा नाही का ?  

        ‘ह्या जन्मावर, ह्या जगण्यावर शतदा प्रेम करावे’

    लहानपणी हे गीत ऐकले होते.  आज ह्या जन्माचे आणि जगण्याचे महत्व समजले आहे म्हणूनच सतत काहीतरी चांगले करण्याचा, वेगळे काहीतरी करून दाखवण्याचा ध्यास आहे. 

    रस्त्याने चालताना अनेक मंडळी दिसतात.  बाकड्यावर बसून गप्पा-टप्पा करताना, तर कोणी मोबाईलवर गेम खेळताना दिसतात.  आज काय हा मोबाईल सगळ्यांच्या हातात आलाय तर कोणी विडिओ बघण्यामध्ये, कोणी अनोळखी व्यक्तीबरोबर chating करण्यात दंग आहे.  सगळे आपापल्या दुनियेमध्ये मस्त आहेत. पण ह्या गोष्टीमध्ये इतके व्यस्त आहेत की वेळ किती जलद गतीने धावत आहे, हे लक्षात सुद्धा येत नाही. 

    शाळेत असताना ससा आणि कासवाची गोष्ट ऐकली होती.  आपणा सर्वांना माहित आहे की ससा का हरला आणि कासव कसे जिंकले.  आज आपण सुद्धा सश्यासारखे झाले आहोत, नाही का ? जीवनाचे किती ही ऊंच ध्येय असले तरी ते आपण मिळवू शकतो पण सश्यासारखे ध्येयपूर्तीच्या मार्गामध्ये येणाऱ्या पदार्थांचा, साधनांचा आनंद घेण्यात दंग झालो तर आपली सुद्धा हार होऊ शकते.  वेळेचे भान नेहमीच असावे. दिवसाचे २४ तास कसे सर्रकन पुरे होतात ते कळत ही नाही. रात्री स्वतःला जेव्हा विचारतो की आज दिवसभर काय केले? तर प्रश्नचिन्ह उभे राहते. वेळ कुठे आणि कसा वाया गेला ते कळत ही नाही. जे महत्वाचे काम करायचे होते ते मात्र राहून जाते आणि स्वतःच म्हणतो की ‘ आज तर टाईमपास केला’. 

वायफळ गप्पा मारणं, उगाच काहीतरी मोबाईलवर search करणं, नको असलेल्या वस्तु रस्त्यात दिसल्या म्हणून बघत राहणं …….. कितीतरी वस्तूंमध्ये आपण टाईमपास करतो अर्थात वेळेचा खर्च करतो.  दिवसामागून दिवस जात आहेत. अशी कितीतरी वर्ष लोटली त्याला सुद्धा टाईम पास होणे अर्थात घड्याळाचे काटे पुढे सरकणे म्हणतो आणि काहींन कडे इतका वेळ आहे की कसा टाईमपास करावा हेच कळत नाही.  अश्या ही काही आसामींना आपण बघतो जे जीवनाचा प्रत्येक क्षण चांगल्या कार्यासाठी देतात. वेळेचे पत्रक डोळ्यासमोर ठेवून कोणत्या कार्याला किती महत्व द्यावं ह्याचे गणित समजून सत्कार्यासाठी लावतात. 

आयुष्याचा प्रत्येक क्षण जगण्यासाठी आहे.  टाईमपास करण्यासाठी नाही. जगण्याचा आनंद जरूर घ्यावा पण तो सुद्धा चांगल्या पद्धतीने.  वाईट मार्गाने मिळालेला आनंद कदाचित ‘मजा नाही परंतु सजा’ चा अनुभव देईल. विचारांची दिशा श्रेष्ठ, सकारात्मक तसेच हे जीवन स्वतःला तसेच दुसऱ्यांना सुद्धा सुखाचा अनुभव देईल अशा रीतीने जगावे.  ह्या छोट्याश्या आयुष्यात खुप काही आहे जे करण्याजोगे, शिकण्यासारखे आहे. ते आत्मसात करण्याचा ध्यास हवा. कधीतरी थांबून आजूबाजूला नजर फिरवावी. सगळ्यांमध्ये काही विशेष आहे ते स्वतः मध्ये आणण्याचा प्रयत्न करावा. हे ‘जीवन म्हणजे शाळा’ आहे.  प्रत्येकाकडून आणि प्रत्येक क्षणी शिकत रहावे. विज्ञानाने आज आपल्याला इतक्या सुविधा दिल्या आहेत की वेळेचा सदुपयोग आपण करू शकतो. ज्या कामासाठी तासनतास लागायचे, आज खूप कमी वेळात ते करून उरलेला वेळ आणि एखादया गोष्टीसाठी लावू शकतो. पण असे करण्यासाठी नक्कीच वेळेचे महत्व आणि जगण्याची कला असायला हवी. 

स्वामी विवेकानंद, योगानंद ….. अश्या कितीतरी आसामी आपल्या डोळ्यासमोर आहेत.  ज्यांनी प्रत्येक क्षण जगून समाजापुढे आपली एक छबी बनवली. सर्वकाही करताना अंतरात्माशी संवाद साधून प्रत्येक कर्म श्रेष्ठ बनवून दाखवले.  आपण ही ह्या महात्मांच्या जीवनातून काही शिकून स्वतःला श्रेष्ठ बनवूया.